رفتارهای غیرکلامی

اگرچه زبان يكی از مهم‌ترين ابزارها برای بيان انديشه‌ها و احساساتِ آدمي است، نمی‌توان باور داشت كه تنها راه تعامل بين انسان‌هاست. انسان‌ها برای برقرار كردن ارتباط با هم از راه‌های فراوان دیگری هم بهره می‌گيرند. به قول مولانا:

غیر نطق و غیر ایما و سجل
صدهزاران ترجمان خیزد ز دل

به مجموعۀ عظيمی از ابزارهای غيرزبانی كه انسان‌ها توسط آنها با هم ارتباط برقرار می‌كنند، «رفتارهای غيركلامی» می‌گويند. برطبق نظر نويسندگان كتاب «رفتارهای غيركلامی در روابط ميان‌فردی» رفتارهای غيركلامی شامل هشت مقولۀ بزرگ است:

۱) ظاهر فيزيكی، شامل جذابيت، شكل و اندازۀ بدن، ظاهر و لباس، مصنوعات و زيور آلات. ما از طريق ظاهرمان پيام‌های فراوانی را به ديگران منتقل می‌كنيم و ديگران نيز ظاهر ما را به عنوان يک منبع اطلاعاتی بسيار مهم در نظر می‌گيرند.

۲) اشارات و حركات (زبان تن): حالت بدن و حركت‌ها و اشاره‌های آن پيام‌های فراوانی را به ديگران منتقل می‌كند. ما درواقع با حركات و اشاراتی مانند سر تكان دادن، تعظيم كردن، روبوسی، دست دادن، لبخند زدن،‌دست تكان دادن و مانند آنها، معانی بسياري را خلق می‌کنيم و پیام‌های فراوانی را به دیگران می‌دهیم.

۳) رفتار چهره: چهرۀ انسان ابزار اوليۀ انتقال حالت‌های احساسی است؛ چراكه معمولاً اين بخش از بدن در حين گفتگو با ديگران، قابل رؤيت است و افراد موقع صحبت كردن با هم، غالباً به چهرۀ یک‌دیگر نگاه می‌كنند. می‌توان گفت كه مطالعۀ چهره و حالت‌های آن همان مطالعۀ احساسات و اندیشه‌هاست. بخش مهمی از رفتار چهره را در رفتار چشم بايد بررسي كرد. می‌توان گفت که چشم دریچۀ روح است و از طریق آن می‌توان عمیق‌ترین احساسات و نهانی‌ترین اندیشه‌های دیگران را دریافت.

۴) رفتار آوايی: از صدای انسان و آهنگ آن اطلاعات بسیار زيادی را می‌توان به دست آورد. «در يک رابطه اغلب نحوۀ بيان مفهوم واقعی را مي رساند و نه آنچه كه گفته می‌شود». كلام بدون ويژگی‌های آوايی، پيام بسيار كمی را می‌تواند به مخاطب بدهد. مقوله‌های رفتار آوايی عبارتند از: حالت (آهنگِ) صدا، كيفيت‌های صدا ( سرعت، طنين، كنترل بيان (شمرده‌گويی)، كنترل دانگ، كنترل حنجره، كنترل آوای لب) و مانند آنها.

۵) فضا: شامل چیزهایی مانند ميز و صندلی، اتاق خواب، دفتر كار، منزل و باغ و زمين. فضای شخصی و نظایر آنها. همۀ این پدیده‌ها که به مسألۀ «قلمروجویی» مربوط می‌شوند، رفتار غیرکلامی هستند و پیام‌های فراوانی را به دیگران منتقل می‌کنند.

۶) لمس كردن: لمس كردن و تماس بدنی نیز از مهم‌ترین راه‌های انتقال احساسات و اندیشه‌ها هستند. برخی از انواع تماس بدنی که رفتار غیرکلامی به شمار می‌آیند، عبارتند از: دست دادن، راهنمايی بدنی، ضربه با كف دست، گرفتن بازو، در آغوش كشيدن، گرفتن دست ديگران، بوسیدن، ناز و نوازش،‌ حمايت بدنی و تهاجم كاذب.

۷) محيط زندگی و محيط فيزيكی: شامل معماری و محيط، آرايش فضايی (شكل ميزها، چيدن صندلی‌ها، چيدمان فضای اداری)، جذابيت محيط، رنگ در محيط، نورپردازی محيط، دمای محيط، عطر و بوی محیط. همۀ این موارد از جمله رفتارهای غیرکلامی هستند و اطلاعات زیادی را دربارۀ روحیات و احساسات و باورهای ما به دیگران منتقل می‌کنند.

۸) زمان: زمان صريح‌تر از واژه‌ها حرف می‌زند. ما با دقت در نوع رفتار انسان‌ها با زمان می‌توانیم اطلاعات زیادی را دربارۀ آنها به دست بیاوریم. جهت‌يابی زمانیِ روان‌شناختی افراد و نیز جهت‌يابیِ زمانیِ زيستیِ افراد از جمله منابعی هستند که اطلاعات بسیار مهمی را به دیگران می‌دهد. افزون بر این، مردم بر اساس استفاده از وقت، وقت‌شناسی، نحوۀ بهره‌گيری از زمان، خوش‌قولی و بدقولی دربارۀ یک‌دیگر قضاوت می‌کنند.

تردیدی نیست که شناخت مطالب بالا به ما کمک می‌کند که هم خود را بهتر بشناسیم و هم در ارتباطاتی که با دیگران داریم، موفق‌تر شویم.

در زیر خلاصه‌ای از کتاب «رفتارهای غیرکلامی در روابط میان‌فردی»، از ویرجینیا پی. ریچموند و جیمز سی. مک کروسکی، ترجمۀ فاطمه‌سادات موسوی و ژیلا عبدالله‌‌پور، زیر نظر غلامرضا آذری را در قالب سه سخنرانی کوتاه به شما دوستان عزیزم تقدیم می‌کنم و امیدوارم که در جهت بهبود روابط شما با دیگران سودمند باشد.

از دوست فرهیخته و فاضلم دکتر ایرج رضایی سپاسگزارم که مرا با این موضوع مهم آشنا کردند و این کتاب ارزشمند را به من معرفی کردند. سرش سبز و دلش خوش باد جاوید