رفتارهای غیرکلامی

اگرچه زبان یکی از مهم‌ترین ابزارها برای بیان اندیشه‌ها و احساساتِ آدمی است، نمی‌توان باور داشت که تنها راه تعامل بین انسان‌هاست. انسان‌ها برای برقرار کردن ارتباط با هم از راه‌های فراوان دیگری هم بهره می‌گیرند. به قول مولانا:

غیر نطق و غیر ایما و سجل
صدهزاران ترجمان خیزد ز دل

به مجموعۀ عظیمی از ابزارهای غیرزبانی که انسان‌ها توسط آنها با هم ارتباط برقرار می‌کنند، «رفتارهای غیرکلامی» می‌گویند. برطبق نظر نویسندگان کتاب «رفتارهای غیرکلامی در روابط میان‌فردی» رفتارهای غیرکلامی شامل هشت مقولۀ بزرگ است:

۱) ظاهر فیزیکی، شامل جذابیت، شکل و اندازۀ بدن، ظاهر و لباس، مصنوعات و زیور آلات. ما از طریق ظاهرمان پیام‌های فراوانی را به دیگران منتقل می‌کنیم و دیگران نیز ظاهر ما را به عنوان یک منبع اطلاعاتی بسیار مهم در نظر می‌گیرند.

۲) اشارات و حرکات (زبان تن): حالت بدن و حرکت‌ها و اشاره‌های آن پیام‌های فراوانی را به دیگران منتقل می‌کند. ما درواقع با حرکات و اشاراتی مانند سر تکان دادن، تعظیم کردن، روبوسی، دست دادن، لبخند زدن،‌دست تکان دادن و مانند آنها، معانی بسیاری را خلق می‌کنیم و پیام‌های فراوانی را به دیگران می‌دهیم.

۳) رفتار چهره: چهرۀ انسان ابزار اولیۀ انتقال حالت‌های احساسی است؛ چراکه معمولاً این بخش از بدن در حین گفتگو با دیگران، قابل رؤیت است و افراد موقع صحبت کردن با هم، غالباً به چهرۀ یک‌دیگر نگاه می‌کنند. می‌توان گفت که مطالعۀ چهره و حالت‌های آن همان مطالعۀ احساسات و اندیشه‌هاست. بخش مهمی از رفتار چهره را در رفتار چشم باید بررسی کرد. می‌توان گفت که چشم دریچۀ روح است و از طریق آن می‌توان عمیق‌ترین احساسات و نهانی‌ترین اندیشه‌های دیگران را دریافت.

۴) رفتار آوایی: از صدای انسان و آهنگ آن اطلاعات بسیار زیادی را می‌توان به دست آورد. «در یک رابطه اغلب نحوۀ بیان مفهوم واقعی را می رساند و نه آنچه که گفته می‌شود». کلام بدون ویژگی‌های آوایی، پیام بسیار کمی را می‌تواند به مخاطب بدهد. مقوله‌های رفتار آوایی عبارتند از: حالت (آهنگِ) صدا، کیفیت‌های صدا ( سرعت، طنین، کنترل بیان (شمرده‌گویی)، کنترل دانگ، کنترل حنجره، کنترل آوای لب) و مانند آنها.

۵) فضا: شامل چیزهایی مانند میز و صندلی، اتاق خواب، دفتر کار، منزل و باغ و زمین. فضای شخصی و نظایر آنها. همۀ این پدیده‌ها که به مسألۀ «قلمروجویی» مربوط می‌شوند، رفتار غیرکلامی هستند و پیام‌های فراوانی را به دیگران منتقل می‌کنند.

۶) لمس کردن: لمس کردن و تماس بدنی نیز از مهم‌ترین راه‌های انتقال احساسات و اندیشه‌ها هستند. برخی از انواع تماس بدنی که رفتار غیرکلامی به شمار می‌آیند، عبارتند از: دست دادن، راهنمایی بدنی، ضربه با کف دست، گرفتن بازو، در آغوش کشیدن، گرفتن دست دیگران، بوسیدن، ناز و نوازش،‌ حمایت بدنی و تهاجم کاذب.

۷) محیط زندگی و محیط فیزیکی: شامل معماری و محیط، آرایش فضایی (شکل میزها، چیدن صندلی‌ها، چیدمان فضای اداری)، جذابیت محیط، رنگ در محیط، نورپردازی محیط، دمای محیط، عطر و بوی محیط. همۀ این موارد از جمله رفتارهای غیرکلامی هستند و اطلاعات زیادی را دربارۀ روحیات و احساسات و باورهای ما به دیگران منتقل می‌کنند.

۸) زمان: زمان صریح‌تر از واژه‌ها حرف می‌زند. ما با دقت در نوع رفتار انسان‌ها با زمان می‌توانیم اطلاعات زیادی را دربارۀ آنها به دست بیاوریم. جهت‌یابی زمانیِ روان‌شناختی افراد و نیز جهت‌یابیِ زمانیِ زیستیِ افراد از جمله منابعی هستند که اطلاعات بسیار مهمی را به دیگران می‌دهد. افزون بر این، مردم بر اساس استفاده از وقت، وقت‌شناسی، نحوۀ بهره‌گیری از زمان، خوش‌قولی و بدقولی دربارۀ یک‌دیگر قضاوت می‌کنند.

تردیدی نیست که شناخت مطالب بالا به ما کمک می‌کند که هم خود را بهتر بشناسیم و هم در ارتباطاتی که با دیگران داریم، موفق‌تر شویم.

در زیر خلاصه‌ای از کتاب «رفتارهای غیرکلامی در روابط میان‌فردی»، از ویرجینیا پی. ریچموند و جیمز سی. مک کروسکی، ترجمۀ فاطمه‌سادات موسوی و ژیلا عبدالله‌‌پور، زیر نظر غلامرضا آذری را در قالب سه سخنرانی کوتاه به شما دوستان عزیزم تقدیم می‌کنم و امیدوارم که در جهت بهبود روابط شما با دیگران سودمند باشد.

از دوست فرهیخته و فاضلم دکتر ایرج رضایی سپاسگزارم که مرا با این موضوع مهم آشنا کردند و این کتاب ارزشمند را به من معرفی کردند. سرش سبز و دلش خوش باد جاوید