شیوۀ مواجهۀ ایرانیان و زبان عربی

شیوۀ مواجهۀ ایرانیان و زبان عربی

یکی از مهم‌ترین مسائل فرهنگی و ادبی در کشور ما، مسألۀ ارتباط میان زبان فارسی و عربی و برخورد ایرانیان با زبان عربی است. این مسأله را در سطحی کلان‌تر می‌توان بررسی کرد و آن نحوۀ مواجهۀ برخی از ایرانیان با فرهنگ‌ها و زبان‌های بیگانه است. مواجهۀ این قبیل افراد با زبان عربی شباهت‌های فراوانی با رویارویی آنان با زبان‌هایی مانند فرانسه و انگلیسی دارد و از بررسی همۀ آنها می‌توان به یک روحیۀ مشترک که همانا خودباختگی در برابر فرهنگ بیگانه است، رسید.

به همین سبب است که مسألۀ مواجهۀ ایرانیان با زبان و فرهنگ عربی، صرفاً یک مسألۀ تاریخی که به گذشته‌ها تعلق داشته باشد، نیست. این مسأله واقعاً مسألۀ روز ماست. بسیاری از ما ایرانی‌ها در برابر فرهنگ‌ها و زبان‌های دیگر به شدت مرعوب می‌شویم و خود را می‌بازیم. از بررسی مواجهۀ ایرانیان با زبان عربی به طور خاص و مواجهۀ آنها با همۀ زبان‌ها و فرهنگ‌های نیرومند دنیا، به طور عام، می‌توان نکات بسیار ارزشمندی را کشف کرد و با مقاصد آموزشی از آنها بهره گرفت.

برای این منظور سه سخنرانی فراهم آورده‌ام و در آن به بررسی چند نکته‌ی مهم پرداخته‌ام: ۱) خودباختگی ایرانیان در برابر زبان عربی، ۲) تبدیل شدن زبان دیوانی و اداری از فارسی به عربی، ۳) پیوندهای غیرسیاسیِ ایرانیان با زبان عربی، ۴) مروری بر تاریخچۀ نفوذ عربی در فارسی، با توجه به انواع نثر فارسی، ۵) سه قرن و نیم سکوت، ۶) خدمات ایرانیان به علوم ادبی عربی.

✅ این سه سخنرانی در سال ۱۴۰۰ آماده شده و در شهر کتاب به شکل برخط ارائه شده‌اند. از استاد ارجمند، علی‌اصغر محمدخانی عزیز و همکاران گرامی‌شان خیلی ممنونم که عاشقانه برای تعالی و ترقی این سرزمین عزیز کوشش می‌کنند. اکنون چهار سال از آن زمان گذشته و در این مدت من باز هم روی این بحث مهم کار کرده و مطالب را پخته و پرورده کرده‌ام. این بحث را از امروز ضبط می‌کنم و به علاقه‌مندان این مباحث تقدیم می‌کنم.

✅ گفتنی است که این بحث به مناسبت درگذشت استاد گران‌مایه، دکتر آذرتاش آذرنوش که در سال ۱۴۰۰ از میان ما رفتند، فراهم آمده است. من سعادت داشتم در سال ۱۳۷۰ یا ۱۳۷۱، در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران، دانشجوی ایشان بودم و فراوان از محضر پرفیض‌شان بهره بردم. کتاب بسیار ارزشمند ایشان با عنوان چالش میان فارسی و عربی منبع اصلی این سخنرانی‌هاست. با احترام فراوان این سه سخنرانی را به آن استاد فرزانه تقدیم می‌دارم و امیدوارم که روانشان در آرامش ابدی باشد.

ایرج شهبازی
۲۹ اردیبهشت ماه ۱۴۰۴

منابعی برای تحقیق درمورد ایرانیان و زبان عربی

ـــ آذرنوش، آذرتاش (۱۳۹۹). چالش میان فارسی و عربی (سده‌های نخست). تهران: نشر نی. ویراست دوم.

ـــ آذرنوش، آذرتاش (۱۳۷۴). راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی. تهران: توس.

ـــ بهار، ملک الشعرا (۱۳۷۳). سبک‌شناسی. تهران: امیر کبیر.

ـــ اشپولر، برتولد (۱۳۷۹). تاریخ ایران در نخستین قرون اسلامی. ترجمۀ عبدالجواد فلاطوری و مریم میراحمدی. تهران: علمی و فرهنگی‏.

ـــ دودپوتا، عمرمحمد (۱۳۸۲). تأثیر شعر عربی بر تکامل شعر فارسی. ترجمۀ سیروس شمیسا. تهران: صدای معاصر‏.

ـــ زرین‌کوب، عبدالحسین. دو قرن سکوت. تهران: سخن.

ـــ صادقی، علی‌اشرف (۱۳۵۷). تکوین زبان فارسی. تهران: دانشگاه آزاد ایران.

ـــ فاتحی‌نژاد، عنایت الله (۱۴۰۰). ایرانیان و فرهنگ و ادبیات عربی. تهران: فرهنگ معاصر.

ـــ فرای، ریچارد (گردآورنده) (۱۳۶۳). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه. جلد چهارم. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیر کبیر.

ـــ محمدی ملایری، محمد (۱۳۹۶). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی. تهران: توس.

ایرج شهبازی
اول خردادماه ۱۴۰۴