آسيب شناسی صبر
هر فضیلتی استعدادِ تبدیل شدن به رذیلت را دارد و در این صورت بیش از آنکه سودمند و کمالآفرین باشد، زیانبار و انحطاطآور میشود. صبر نیز، به عنوان یکی از برترین فضیلتهای اخلاقی و دینی و عرفانی، از این قضیه مستثنا نیست. مروري اجمالي بر تاريخ كشورمان و نيز نگاهي سريع به زندگيهای خود و اطرافيانمان نشان ميدهد كه در غالب موارد تفسيرهايی نادرست از صبر ارائه مي شود و ازاینرو صبر به پدیدهای زيانبار تبدیل ميشود. برای فهم دقیق این مسأله لازم است به نکتهای بس مهم توجه کنیم؛ منظور از مصيبتها و مشكلاتي كه بايد آنها را تحمل كرد، آنهايي است كه از اختيار و ارادة ما خارجاند و در حال حاضر، يا براي هميشه، نميتوانيم آنها را رفع و حل كنيم؛ مانند بيماري، پيري، مرگ عزيزان، حوادث طبيعي (زلزله، سيل و مانند آنها) و نقصهاي بدني (فلج، نابينايي و مانند آنها). برخي از مشكلات را با امكانات فعليِ خود نميتوانيم حل كنيم و برخي ديگر به طور كلي از حدود تواناييهاي بشريِ ما خارج هستند. در برابر چنين مشكلاتي بايد صبوري ورزيد و از گله و شكايت، نااميدي و ناآرامي و رفتارهاي ناسنجيده و شتابزده خودداري كرد، اما پارهاي از مشكلات را ما خود براي خويش پيش ميآوريم و آن مشكلات حاصل غفلتها، ناآگاهيها و بيتدبيريهاي خودمان هستند و با استفاده از عقل و توانِ بشريمان ميتوانيم به رفع آنها بكوشيم. صبر بر اين مشكلات نه تنها جايز نيست، بلكه با همة توان مادی و معنوي خود بايد براي رهايي يافتن از آنها تلاش کنیم. درواقع ممكن است كه انسان به اسم صبر، از عقل و ايمان و آزادي خود بهره نگيرد و تن به هر بلايي بدهد و خاطر خود را خوش بدارد كه آستانة بردباري و شكيباييِ او بالاست؛ ازاينرو چه بسا صبر ميتواند نه تنها سبب تكامل و رشد آدمي نشود، بلكه زمينة سقوط و انحطاط او را هم فراهم آورد. سخن درست در اين باره آن است كه امور گوناگونِ زندگي را به دو قسمت تقسيم كنيم: امور اختياري و امور غير اختياري. برخي از امورِ غير اختياري به طور كامل از حدود اراده و نيروي انسان بيروناند؛ بايد آنها را تحمل كرد و برخي ديگر از امور ناخواسته در زندگي ما پديد ميآيند، اما ميتوانيم آنها را حل كنيم. در اين موارد بايد به جاي صبر، به حل كردن مشكل پرداخت و دوم اموري كه ميتوانيم با تلاش و تفكر خود آنها را حل كنيم. در اين موارد صبر كردن نه تنها فضيلت نيست، بلكه رذيلتي ناپسند است. البته در اين موارد هم بعد از اينكه با صداقت تمام، سهم خود را ايفا كرديم، ممكن است به خاطر ساختمان ويژة عالم و به سبب حجمِ عظيمِ امور غير قابل پيشبيني در اين دنيا، به نتيجة دلخواه نرسيم، در آن صورت نيز بايد صبر كرد. بیگمان، صبرهای نابهجای مردمانِ سرزمینِ ما، نقشی عظیم در انحطاط و عقبماندگی چندقرنۀ ما داشته است، به همین منوال در زمینههای خانوادگی و شغلی و تحصیلی و معنوی نیز، اگر در جایی که میتوانیم با تفکر و تدبیر و تلاش مشکل خود را حل کنیم، صبر را در پیش بگیریم، گام در بیراهه نهادهایم. صبر نیکوست، اما در جای خود.