شرح داستان «وزیر یهودی و مسیحیان»

شرح داستان «وزیر یهودی و مسیحیان»، از دفتر اول مثنوی

داستان شگفت‌آور «وزیر یهودی و مسیحیان»، از داستان‌های بلند دفتر اول مثنوی است. پیرنگ این داستان کمی پیچیده است و آن را به شکلی که مولانا به شعر کشیده است، در هیچ متنی نمی‌توان یافت. احتمالاً مولانا بخش‌های مختلف این داستان را از متون گوناگون گرد هم آورده و با نبوغ شگفت‌انگیز خود، داستانی گرم و گیرا از آن ساخته است. هدف اصلی مولانا از طرح این داستان معرفی «ابلیس‌های آدم‌رو» و «مشایخ دروغین» است. وزیر یهودی برای آن‌که مسیحیان را نابود کند، حاضر می‌شود گوش و بینی و دست و پای خود را از دست بدهد و با یک نقشۀ بسیار زیرکانه، میان مسیحیان اختلاف بیفکند و هزاران نفر از آنها را به کام مرگ بکشد. به همین منوال ممکن است کسی به نام «دوست»، یا به اسم «استاد» به ما نزدیک شود و آسیب‌های فراوانی را به ما وارد کند. موضوع این داستان حقیقتاً تکان‌دهنده است و شور و هیجان و خلوص وزیر یهودی، در راهی کاملاً نادرست و باطل، باعث شگفتی فراوان مخاطب مولانا می‌شود.

در کنار موضوع اصلی داستان «وزیر یهودی و مسیحیان»، مولانا مباحث بسیار متنوع و گسترده‌ای را در ضمن این داستان مطرح کرده و از هر جزء آن نکته‌ای عمیق و مهم را استنباط کرده است. برخی از مهم‌ترین موضوعات این داستان عبارتند از: «۱) نقد تعصّب مذهبى، ۲) تأثیر غرض‌های نفسانی در مختل شدن واقع‌بینی انسان، ۳) دشوارى جهاد با نفس، ۴) اهمّیّت اخلاص و نیّت پاک، ۵) تأثیر وهم و وسوسۀ نفسانى در انسان، ۶) حقیقت خواب و رؤیا، ۷) قرار داشتن عارف در قبضۀ تصرف حق، ۸) نقد بیدارى و هوشیاری و ترجیح سُکْر بر صَحْو، ۹) مراتب اولیای حق، ۱۰) سرچشمۀ لذت در درون انسان است و لذات بیرونی سایۀ لذت‌های درونی هستند، ۱۱) لزوم استاد در سلوک معنوی، ۱۲) آفات حسادت، ۱۳) معرفی شانزده روش مختلف در سلوک دینی و معنوی، ۱۴) یگانگی اولیای حق، ۱۵) شعور جمادات، ۱۶) ترجیح دل‌شکستگى بر فکر و استدلال، ۱۷) مسخ صورت و مسخ باطن، ۱۸) انتقاد اخترشناسان، ۱۸) سلوک بیرونى و سلوک باطنی، ۱۹) زبان، ۲۰) جبر و اختیار و تفاوت جبر با جبّارى، ۲۱) درد طلب، ۲۲) جذب جنسیّت» و مباحثی از این دست.

این داستان در ابیات ۳۲۴ تا ۷۳۸ دفتر اول مثنوی آمده است و من همۀ آن را بدون حذف هیج یک از ابیات، در حد توان توضیح داده‌ام. شرح این داستان در شش جلسه، در تابستان ۱۳۸۷، در مؤسسۀ فرهنگی علیمرادیان انجام شده است. از دوستان ارجمندم مهندس خرمی، آقای جلالوند و آقای شهبازی و نیز از همۀ اعضای کلاس صمیمانه سپاس‌گزارم و برای همۀ این عزیزان آرزوی تندرستی و شادمانی دارم.