کتاب‌های خانوادۀ مولانا
در آثار مولانا، از جمله در مثنوی معنوی، دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایی هست که با وجود کوشش‌های فراوانِ شارحانِ مثنوی، هنوز هم بسیاری از آنها ناگشوده باقی مانده‌اند. شارحان، در بسیاری از موارد، برای حل کردنِ مشکلات مثنوی، از دیگر متون عرفانی، به ویژه از آثار ابن عربی و پیروان او یاری می‌گیرند و گاهی نیز توفیق‌هایی می‌یابند. به نظر می‌رسد که این کار غیر از سودی که برای مطالعاتِ تطبیقی و مقایسه‌ای دارد، غالباً راه به جایی نمی‌برد و گرهی از مثنوی باز نمی‌کند؛ زیراکه جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و خداشناسی و معرفت‌شناسیِ مولانا و ابن عربی تفاوت‌های بنیادینی با هم دارند و راه‌های آن دو بزرگ خیلی زود از هم جدا می‌شود. این بندۀ حقیر، پس از سال‌ها مطالعه و تحقیق دربارۀ مولانا و آثار او، به این نتیجه رسیده‌ام که بهترین راه برای گشودنِ گره‌های مثنوی شریف، یاری گرفتن از مجموعۀ کتاب‌هایی است که آنها را «کتاب‌های خانوادۀ مولانا» می‌نامم. در صدر این مجموعه، آثارِ خودِ مولانا قرار دارد. آثارِ مولانا، مانند غالبِ بزرگان، به گونه‌ای است که هریک از آنها می‌تواند شارح و مفسر دیگر آثار باشد. او گاهی در مثنوی سخنی را به اجمال می‌گوید، اما در فیه ما فیه، یا در کلیات شمس، به تفصیل در باب آن سخن می‌گوید؛ بنابراین برای فهم بهتر مثنوی لازم است که فیه مافیه و کلیات شمس و نامه‌های مولانا و مجالس سبعۀ او هم به دقت تمام خوانده شوند و مورد بحث و بررسی قرار گیرند. با اطمینانی نسبی می‌توان گفت که مطالعۀ دقیق این چهار اثر مولانا، بسیاری از مشکلاتِ مثنوی را حل می‌کنند. گذشته از آثار خودِ مولانا، مطالعۀ چند اثر دیگر مربوط به خانوادۀ مولانا، می‌تواند در فهم مثنوی، بسیار راهگشا باشد. این آثار عبارتند از:
۱) معارف بهاء ولد، به تصحیح استاد بدیع الزمان فروزانفر (دو جلد) و تصحیح دکتر توفیق سبحانی (یک جلد). مولانا عشق بسیار زیادی به این کتاب داشته و بارها و بارها با دقت تمام آن را مطالعه کرده است. بسیاری از اندیشه‌های مولانا را در این کتاب می‌توان پیدا کرد.
۲) معارف برهان الدین محقق ترمذی، به تصحیح استاد بدیع الزمان فروزانفر. این کتاب که حدود صد و ده صفحه دارد، بسیار مورد توجه مولانا بوده است و طبق تحقیقی که من انجام داده‌ام، بیش از سیصد موضوع و مضمونِ مشابه در مثنوی و این کتاب وجود دارد.
۳) مقالات شمس تبریزی، به تصحیح دکتر محمد علی موحد. شمس تأثیرگذارترین انسان در زندگی مولانا بوده است و مولانا به سخنان او اهتمامِ تمام داشته است. ریشۀ بسیاری از داستان‌ها و اندیشه‌های مولانا را در مقالات شمس می‌توان یافت. برای فهم دقیق مثنوی لازم است که مقالات بارها با دقت تمام خوانده شود.
۴) معارف، از سلطان‌ولد، به تصحیح استاد نجیب مایل هروی
۵) ابتدا نامه، از سلطان ولد، به تصحیح استاد جلال الدین همایی، یا به تصحیح دکتر محمد علی موحد
۶) انتها نامه، از سلطان ولد، به تصحیح استاد جلال الدین همایی
۷) رباب نامه، از سلطان ولد، به تصحیح استاد جلال الدین همایی
این چهار کتاب از سلطان ولد، فرزند مولانا و مؤسسِ طریقۀ مولویه هستند. اگرچه سلطان ولد از حیثِ شعری، شاعری ضعیف و از نظرِ عرفان و اندیشه هم در سطحی متوسط است، اما به خاطر انس و الفتی که با مولانا داشته، سخنان او را بسیار خوب دریافته و در آثار خود آنها را به خوبی شرح و بسط داده است. مطالعۀ دقیق این چهار اثر کمکِ بسیار بزرگی به فهم مثنوی شریف می‌کند.
۸) رسالۀ فریدون سپهسالار، به تصحیح استاد سعید نفیسی، یا به تصحیح دکتر محمد افشین‌وفایی، یا به تصحیح دکتر محمدعلی موحد. این کتاب قدیمی‌ترین زندگی‌نامۀ مولاناست و اطلاعات بسیار خوبی را دربارۀ مولانا و اندیشه‌های او در اختیار ما قرار می‌دهد.
۹) مناقب العارفین، از شمس الدین افلاکی، به تصحیح استاد تحسین یازیجی. این کتاب مفصل‌ترین مناقب‌نامۀ مولانا و خانوادۀ اوست و اگرچه کراماتِ اغراق‌آمیزی را از مولانا و اطرافیان او نقل می‌کند و خاطرِ خوانندۀ روشنفکرِ امروزی را برمی‌آشوبد، ولی انصافاً روشنی‌های فراوانی را بر بسیاری از تاریکی‌های سخنانِ مولانا می‌افکند و مطالعۀ آن بر هر کسی که خواهانِ درک مثنوی است، لازم است.
من این نُه کتاب را، به اضافۀ پنج اثر مولانا «کتاب‌های خانوادۀ مولانا» می‌خوانم و به نظر من بهترین شارحان و مفسرانِ مثنوی شریف همین چهارده کتاب هستند (مثنوی را هم حساب کردم، چون مثنوی مفسرِ خودش است).
از دوستان ارجمندم خواهش می‌کنم که برای فهم دقیق و عمیق مثنوی این آثار را به دقت تمام بخوانند، به یاری حق