جشنِ مردگیران/ مزدگیران
در تقویمِ ایرانیان، روزِ پنجمِ هر ماه «اسفندارمذ» نامیده می‌شده است و هماهنگونه که می‌دانیم هرگاه که نامِ ماه و نام روز یگانه می‌شده است، آن روز را جشن می‌گرفته‌اند؛ برای نمونه در روزِ مهر از ماهِ مهر که شانزدهمِ مهرماه است، جشن مهرگان را بر پا می‌داشته‌اند. به همین سبب روز اسفند از ماهِ اسفند؛ یعنی پنجم اسفندماه را هم جشن می‌گرفته‌اند و نام این جشن مردگیران» یا «مُزدگیران» یا «مُژدگیران» بوده است.
دربارۀ نامِ این روز مشکل بزرگی وجود دارد؛ به دقت نمی‌دانیم که کدام یک از این سه نام درست است. ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه (ص ۲۲۹) نام آن را به صورت «مژدگیران» و در التفهیم ( ۲۶۰) و قانون مسعودی (ص ۲۶۶) نام آن را به شکل «مردگیران» آورده است. طبق نظر استاد جلال خالقی مطلق ظاهراً در آغاز، جشن ویژۀ دوشیزگان بوده است و آنها در این روز آزادی کامل برای شادی کردن و رقصیدن و خنیاگری و همسرگزینی داشته‌اند، ولی به تدریج این رسم برافتاده و به زنانِ شوهردار اختصاص یافته است و این زنان به سببِ شوهرداری و پاکدامنی خود، در این روز می‌توانسته‌اند از همسرِ خود پول و هدایای گوناگونی دریافت کنند (پایان نظر دکتر خالقی مطلق).
اگر این نظر درست باشد، این جشن در ابتدا «مردگیران» بوده است؛ چراکه دوشیزگان می‌توانسته‌اند مردِ مورد نظر خود را بیابند و سپس به جشن «مزدگیران» دگرگونی یافته است؛ زیراکه زنان مزدِ پاکدامنی و وظیفه‌شناسی خود را از شوهران خویش دریافت می‌داشته‌اند. همان‌گونه که می‌دانیم در باورِ ایرانیان، اسفندارمذ (اسفند) فرشتۀ نگهبانِ زنانِ درستکار و نیکوکار و پاکدامن و شوهردوست بوده است و به آنان مزد و پاداش عطا می‌کرده است؛ ازاین‌روی به نظر می‌رسد که نامِ «مزدگیران» (مژدگیران) درست‌تر باشد.
به هر حال طبق گفتۀ ابوریحان، در این روز زنان بر مردان مسلط بوده‌اند و می‌توانسته‌اند از آنها هدایای گوناگون و پول و وسایل خانه دریافت کنند و «آرزوهای خود را از مردان بخواهند».
برای مطالعۀ بیشتر به این منابع مراجعه فرمایید:
ــ ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران ۱۳۲۱، ص ۲۶۳٫
ــ ـــــــــــــــــــ، التّفهیم لأوائل صناعه التّنجیم، به کوشش جلال الدّین همائی، تهران ۱۳۵۲، ص ۲۶۰٫
ــ ـــــــــــــــــــ، القانون المسعودی فی الهیئه و النجوم، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ (۱۹۵۴)، ص ۲۶۶٫
ــ گردیزی، ابوسعید عبدالحیِّ بن ضحّاک ابن محمود، زین الأخبار، به کوشش عبدالحیّ حبیبی، تهران ۱۳۴۷، ص ۲٫
ــ مقالۀ دکتر جلال خالقی مطلق، مقالۀ «مردگیران، جشنِ بهاری زنان». این مقاله در گوگل قابل دسترسی است.
• در لغت‌نامۀ دهخدا، در زیر مدخل «مژدگیران» سخنان ابوریحان بیرونی و برخی از دیگر محققان دربارۀ این جشن نقل شده است.