منابع امثال و حِکَم فارسی
امثال و حِکَم از مهم‌ترین مواد فرهنگ ادبی و فرهنگ عامیانۀ کشور ما هستند. امثال و حِکَم، گذشته از فواید زبانی، ادبی و هنری، از حیث جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی نیز بسیار مهم‌اند و تحلیل و بررسی آنها پرتوهای درخشانی بر بسیاری از زوایای تاریک فرهنگ و تاریخ ما می‌افکند. در طول هزار سال گذشته، پژوهشگران فراوانی کوشیده‌اند با دقت تمام، امثال و حِکَم فارسی را گردآوری، طبقه‌بندی و تحلیل کنند. در ادامه، با استفاده از کتاب ارزشمند «دستان‌نامۀ پارسی»، از محققِ بسیار ارجمند، استاد محمد رستمی (صص ۱۰۵ – ۱۰۱) فهرستی از کتاب‌های مربوط به امثال و حکم، تا پایان سدۀ سیزدهم هجری قمری، تقدیم شما می‌شود.
۱) یتیمه الدّهر، از ثعالبی نیشابوری، قرن سوم. در این کتاب، در بخش مربوط به شاعران خراسان و ماوراء النهر، تعدادی از مَثَل‌های فارسی به عربی ترجمه شده است. این کتاب قدیمی‌ترین منبعی است که در آن امثال فارسی آمده است.
۲) مجمع الامثال، از میدانی نیشابوری، اواخر قرن پنجم. این کتاب دارای شش هزار ضرب المثل است که بیشتر آنها به زبان عربی و تعداد اندکی به زبان فارسی است.
۳) لطایف الامثال، از رشید الدین وطواط، قرن ششم. این کتاب به ترجمۀ ضرب‌المثل‌های عربی اختصاص دارد و در ضمن به برخی از داستان‌های امثال هم اشاره شده است.
۴) ترجمان البلاغه، از محمد بن عمر رادویانی، قرن ششم. در این کتاب شانزده مَثَل فارسی آمده است.
۵) قره العین، از مؤلفی ناشناخته، قرن هفتم.
۶) نفایس الفنون، از شمس الدین آملی، قرن هشتم. در بخشی از این کتاب، تعدادی مَثَل عربی، همراه با معادل‌های فارسی آنها ثبت شده است.
۷) نوادر الامثال، از میر محمد تاشکندی نقشبندی، قرن یازدهم. در این کتاب تعدادی مَثَلِ فارسی، با ترجمۀ ترکی آنها آمده است.
۸) مجمع الامثال، از محمدعلی حبله‌رودی، قرن یازدهم. در این کتاب ۲۱۰۰ مَثَلِ فارسی، به ترتیب الفبایی، آمده است.
۹) جامع التمثیل، از محمدعلی حبله‌رودی، قرن یازدهم. این کتاب شامل ۱۱۰۰ مَثَلِ همراه با داستان‌های امثال است. این کتاب اهمیت فراوانی در مطالعات مربوط به امثال فارسی دارد و بسیاری از نویسندگان بعدی، مستقیماً از آن بهره گرفته‌اند.
۱۰) شاهد صادق، از محمدصادق اصفهانی، قرن یازدهم. در فصل هشتادم، از باب سوم این کتاب، ۵۶۰ مَثَل فارسی آمده و به برابرهای عربی و هندی آنها اشاره شده است.
۱۱) امثال، از میرزا محمد طاهر. شامل ۱۲۰۰ مثل و ترکیب منثور و منظوم.
۱۲) مجمع الامثال، از ابراهیم خالص بورزو فجه‌ای رومی، قرن دوازدهم. شامل تعدادی مَثَلِ فارسی، همراه با معادلِ ترکی آنها.
۱۳) مُثمِر، از سراج الدّین علی خان آرزو، قرن دوازدهم. شامل ۱۵۰۰ مَثَل فارسی.
۱۴) خزینه الامثال، از حسین شاه، قرن سیزدهم. این کتاب شامل ترجمۀ حدود چهار پنجمِ مَثَل‌های مجمع الامثال میدانی، همراه با ۲۰۰۰ مثلِ فارسی دیگر است. در این کتاب مجموعاً حدود ۶۰۰۰ مَثَل و اصطلاح فارسی آمده است. در این کتاب، برای نخستین بار، کوشش شده است تفاوت «مَثَل» و «اصطلاح» مشخص شود و نظامی برای طبقه‌بندی امثال و عبارات در نظر گرفته شود.
۱۵) سلوک ابناء الملوک، از عبدالوهاب قزوینی، قرن سیزدهم. شامل ۱۲۷۴ شعر و تمثیل و حکمت.
۱۶) مخزن الفواید، از محمد فاتق، قرن سیزدهم. در باب هشتم این کتاب، صفحاتی به امثال فارسی اختصاص یافته است.
۱۷) قوانین دستگیری، از مولانا غلامحسین دستگیری، قرن سیزدهم. شامل ۱۲۰۰ مَثَل، همراه با توضیح برخی از واژه‌ها.
۱۸) نامۀ داستان، از علی اکبر حسینی، قرن سیزدهم. شامل تعدادی مَثَل فارسی، همراه با تعدادی مثل محلی، از مناطق مرکزی ایران.
۱۹) امثال و حکم برای همه، از میرزا ابراهیم صنیع الدوله (تألیف در سال ۱۲۸۵ خورشیدی). این کتاب مخصوص کودکان است و در آن، با زبانی ساده و روان، ۱۳۸ داستان آمده است.
از سال ۱۳۰۰ خورشیدی، کوشش در زمینۀ گردآوری، طبقه‌بندی و تحلیل امثال و حکم رونق بسیار فراوانی یافته و از حیث کمّی و کیفی، آثار ارزشمندی در این زمینه پدید آمده است. با استفاده از کتاب ارزشمند «دستان‌نامۀ پارسی»، از استاد محمد رستمی (صص ۱۰۹ – ۱۰۵) فهرستی از این آثار را در زیر می‌آوریم.
۱) هزار و یک سخن، از امیرقلی امینی، سال ۱۳۰۳٫ این کتاب با افزایش‌ها و اصلاحاتی، در سال ۱۳۳۸، با نام «فرهنگ عامه» به چاپ رسید.
۲) امثال و حِکَم، علی اکبر دهخدا، از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ (در ۴ جلد). این کتاب بسیار ارزشمند، درواقع نخستین کتابِ جریان‌ساز، در حوزۀ امثال و حکم است و تألیف آن تأثیری قاطع و انکارناپذیر بر همۀ مطالعات مربوط به امثال و حکم داشته و دارد.
۳) تحفه الامثال، از محمد رفیع حسینی تبریزی، معروف به نظام العلما، سال ۱۳۱۱٫ شامل ۲۳۸ مَثَل منظوم.
۴) امثال منظوم، از احمد اخگر، سال ۱۳۱۸٫ در این کتاب ۵۰۰۰ مَثَل فارسی، در قالب دو بیتی، به رشتۀ نظم کشیده شده است.
۵) جذبات الهیه، از اسدالله ایزدگشب، سال ۱۳۱۹٫ شامل ۳۰۰ مَثَل از کلیات شمس تبریزی.
۶) امثال انگلیسی به فارسی، از عباس محتشم نوری، ۱۳۲۳٫ شامل ۲۱۲ مثل انگلیسی، همراه با ترجمۀ فارسی آنها.
۷) داستان‌های امثال، از امیرقلی امینی، سال ۱۳۲۴٫ ویراست سوم این اثر، در سال ۱۳۵۱، شامل ۵۱۹ داستانِ مَثَل است.
۸) مجموعۀ امثال، از غلامحسین دانشپور، در سال ۱۳۲۶٫
۹) فرهنگ عامیانه؛ امثال، لغات و اصطلاحات، از یوسف رحمتی، سال ۱۳۲۹٫ شامل ۳۴۰ مَثَل فارسی.
۱۰) امثال فارسی ـ انگلیسی حییم، از سلیمان حییم، سال ۱۳۳۲٫ شامل ده هزار مثل و هشتاد داستان مثل. این کتاب در نوع خود بسیار جامع و دقیق است.
۱۱) داستان‌های امثال، از کمال الدین مرتضویان فارسانی، سال ۱۳۴۰، شامل ۱۵۹ داستانِ مَثَل. شامل ۱۵۹ داستان مَثَل.
۱۲) مَثَل‌ها و تمثیل‌های فارسی، از حسین خالق کوراوغلی، ۱۳۴۰٫ این کتاب به روسی تألیف شده و صادق سرابی آن را به فارسی برگردانده است.
۱۳) کاوشی در امثال و حِکَم، از سید یحیی برقعی، سال ۱۳۵۱٫ در این کتاب کوشش شده است مآخذ و منابع امثال و حِکَم در متون ادب فارسی به دست بیاید.
۱۴) تمثیل و مَثَل، از ابوالقاسم انجوی شیرازی، سال ۱۳۵۲٫ شامل ۱۲۶ داستانِ مَثَل و ۲۹۵ روایت از آنها. احمد وکیلیان، در سال ۱۳۶۶ جلد دومی برای این کتاب ترتیب داد و در آن ۱۳۷ داستانِ مَثَل را از زبان راویان مختلف گردآوری کرد.
۱۵) داستان‌نامۀ بهمنیاری، از احمد بهمنیار، سال ۱۳۶۱٫ این کتاب ارزشمند همزمان با امثال و حکمِ دهخدا تألیف شده، ولی در سال ۱۳۶۱ به چاپ رسیده است.
۱۶) ریشه‌های تاریخی امثال و حِکَم، از مهدی پرتوی آملی، سال ۱۳۶۵٫
۱۷) پند و دستان‌یاب، از احمد جامی شکیبی گیلانی و علی‌محمد حق‌شناس و بهرام معزّی، ۱۳۶۶٫
۱۸) امثال و حِکَمِ تاریخی، از رحیم چاووش اکبری، سال ۱۳۷۵٫
۱۹) کوچه، از احمد شاملو. طرح این کتاب عظیم در سال ۱۳۵۷ ریخته شده و تا کنون مجلداتی از آن به چاپ رسیده است.
۲۰) فرهنگ نوین مثل‌های فارسی، از احمد ابریشمی، سال ۱۳۷۶٫
۲۱) قند و نمک، از جعفر شهری، سال ۱۳۷۹ (ویراست سوم). شامل ۴۰۰۰ مدخل که عموماً به زبان محاوره‌ای تهرانی هستند.
۲۲) دوازده هزار مَثَلِ فارسی، از ابراهیم شکورزادۀ بلوری، ۱۳۸۰ (ویراست دوم).
۲۳) فرهنگ‌نامۀ امثال و حِکَمِ ایرانی، از امین خضرایی، سال ۱۳۸۲٫
۲۴) داستان‌های امثال، از حسن ذوالفقاری، سال ۱۳۸۴٫ شامل ۲۵۰۰ داستانِ مَثَل و روایات گوناگونِ آنها.
۲۵) فرهنگ امثال سخن، حسن انوری، سال ۱۳۸۴٫
۲۶) دستان‌نامۀ پارسی، از محمد رستمی، ۱۳۹۶٫ این کتاب شامل شرح امثال و حکم، کنایات، اصطلاحات و داستان‌های امثال فارسی است و جلد نخست آن، شامل حرف «آ» توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی به چاپ رسیده است.